ابزارهای کامپیوتری پشتیبان مترجم (CAT) --- قسمت اول

نویسنده: Ilya Ulitkin (استاد زبان شناسی دانشگاه مسکو، مترجم روسی به انگلیسی، ویراستار ژورنال الکترونیک کوانتومی) 

مترجم: مدیر وبلاگ

تا دو سه دهۀ پیش، گسترۀ ابزارهای کاری مترجم از یک دستگاه تایپ و مجموعه ای از دیکشنری‌های چاپ شده فراتر نمی‌رفت، که استفاده از آن‌ها زحمت چندانی نداشت. با وجود این، در پی پیشرفت فزایندۀ سخت افزارهای الکترونیکی و نرم افزارهای کامپیوتری، توانایی تکنولوژیکی به یکی از مؤلفه های لازم حرفۀ ترجمه تبدیل شده است، که، اول از همه، مهارتِ استفاده از منابع و ابزارهای الکترونیکی را می‌طلبد [1].

اکنون، هنگامی که عبارت «ابزارهای کاری مترجم» به گوشمان می‌خورد، اولین تصویری که در ذهنمان نقش می‌بندد یک کامپیوتر شخصی و اینترنت است. هیچ مترجمی به سبک و سیاق سی و یا چهل سال پیش ترجمه نمی‌کند؛ زیرا، دیکشنری‌های الکترونیکی، نرم افزارهای ترجمه، و منابع اینترنتی در دسترس است، که امکان به روز بودن را در اختیار ما قرار می‌دهد. چنین چیزی زمانی مهم می‌نماید که باور کنیم تقریباً تمام مترجمان از اینترنت و سایر ابزارهای الکترونیکی در کار خود استفاده می‌کنند [2].

علی رغم کارایی و چشم انداز، نرم افزارهای ترجمه و ابزارهای الکترونیکی نمی‌توانند جایگزین ترجمه انسانی شوند و ترجمه های با کیفیت ارائه دهند.

ایدۀ ترجمۀ ماشینی را می‌توان در قرن هفدهم جستجو کرد. در سال 1629، رنه دکارت پیشنهاد یک زبان جهانی را مطرح ساخت؛ چنین زبانی دارای ترکیب‌هایمشابه در زبان‌های مختلف با یک سری سمبل مشترک بود. با وجود این، سیر تکامل ترجمه ماشینی از دهۀ 1940 آغاز شد، زمانی که اولین کامپیوترهای الکترونیکی طراحی شدند. در مارس 1949، وارد ویور، سرپرست علوم طبیعی در بنیاد راکفلر، مفهوم ترجمۀ ماشینی را تدوین کرد؛ وی تحت تأثیر روشی قرار گرفته بود که در آنْ بریتانیایی‌ها با استفاده از کامپیوترهای غول پیکر کد¬هاینظامی ماشین‌های رمزنگاری آلمان را رمزگشایی می‌کردند. وی اظهار داشته است، «من متنی به زبان روسی پیش روی خود دارم. اما فرض می‌کنیم با یک سری سمبل نامفهوم [اما مشترک در تمام زبان‌ها] نوشته شده است. تنها کاری که می‌بایست انجام دهم این است که کدها را رمزگشایی کنم تا اطلاعاتی که در متن وجود دارد بازیابی شود.»

اظهارات ویور علاقۀ افراد زیادی را به ترجمۀ ماشینی برانگیخت، به خصوص نظامیان. آن‌ها اولین افرادی بودند که از ابداع نرم افزار ترجمۀ ماشینی حمایت کردند. در ایالات متحده، ترجمۀ روسی به انگلیسی مقبولیت فراوانی داشت، در حالی که در اتحاد جماهیر شوروی، چنین توجهی به ترجمۀ انگلیسی به روسی معطوف می‌شد.

امروزه، سه رویکرد در مورد ترجمۀ نوشتاری وجود دارد: اول، ترجمۀ ماشینی بر اساس قواعد زبان مقصد و مبدأ؛ دوم، ترجمۀ ماشینی آماری؛ و سوم، ترجمه با کمک کامپیوتر.

ابتدایی‌ترین «موتورهای ترجمه» در ترجمه های ماشینی همگی مبتنی بر رویکرد مستقیم و «تبدیلی» بودند. جملات ورودی زبان مبدأ، با استفاده از شکل ساده ای از parsing، مستقیماً به جملات خروجی زبان مقصد تبدیل می‌شدند. پارسرها، با تقسیم جمله به فاعل، مفعول، فعل، و غیره، جملۀمبدأ را به شکل کامل تحلیل می‌کردند.در ادامه، کلمات مبدا با کلمات موجود در دیکشنری جایگزین و با توجه به قواعد زبان مقصد مرتب می شدند. این رویکرد مدت ها استفاده شد و در نهایت با رویکردی دیگر جایگزین شد، که «دانش زبان شناسی» نامیده می شود. کامپیوترهای مدرن، که قدرت پردازش بیشتر و حافظۀ بالاتری دارند، قادرند کاری را که در دهۀ 1960 محال بود، انجام دهند. ترنسلیتورهای دارای رویکرد «دانش زبان شناسی» دارای دو مجموعه قواعد گرامری اند: مجموعه ای برای زبان مبدا و مجموعه ای برای زبان مقصد. به علاوه، کامپیوترهای مدرن نه تنها گرامر زبان مقصد (ساختار مورفولوژیک و syntactic)، بلکه اطلاعات معنایی را نیز تحلیل می کنند. آن ها اطلاعاتی دربارۀ تفاوت های اصطلاحی زبان ها دارند، که مانع از بروز اشتباهات به اصطلاح احمقانه می شود. با وجود این، فضا برای پیشرفت زیاد است.

رویکرد دوم مبتنی بر روش آماریست: از طریق آنالیز حجم عظیمی از متون موازی (مقایسۀ متن های ترجمه شده و متن های مبدا)، برنامه متغیرهایی را که بیشترین شباهت را به هم دارند گزینش کرده و آن ها را در ترجمه استفاده می کند. این رویکرد از قواعد گرامری استفاده نمی کند؛ زیرا، الگوریتم آن بر مبنای تحلیل آماری است نه تحلیلِ مرسومِ مبتنی بر قواعد. به علاوه، واحدهای زبانی که در این رویکرد از آن ها استفاده می شود ترکیب کلمات است، نه کلمات تفکیک شده. یکی از نمونه های مشهور این روشْ «گوگل ترنسلیت» است، که مبتنی بر رویکرد ترجمۀ ماشینی آماریست؛ این ابزار بیش از همه مرهون تحقیقات Franz-Josef Och است که در سال 2003 برندۀ جایزۀ DARPA برای ترجمۀ پرسرعت ماشینی شد. بر اساس سخنرانی وی، که در اجلاس ترجمۀ ماشینی 2003 مطرح شد، برای ابداع سیستم های ترجمۀ ماشینی آماری قابل کاربردْ به پایگاهی نیاز است که دارای کورپسی دوزبانه (و یا مجموعه ای موازی هم) حاوی بیش از یک میلیون کلمه است و همچنین چنین پایگاهی باید دارای دو کورپس تک زبانه با بیش از یک میلیارد کلمه باشد. سپس، مدل های آماری که از این داده ها استخراج می شوند می توانند بین دو زبان به ترجمه بپردازند. با وجود این، جملات ترجمه شده برخی اوقات به قدری بی ربط هستند که درک آن ها غیر ممکن است. 

ترجمه با کمک کامپیوتر (Computer-assisted translation) رویکردی کاملاً متفاوت است. بر اساس «ویکی‌پدیا»، ترجمه با کمک و یا پشتیبانی کامپیوتر (CAT) شکلی از ترجمه است که در آن مترجم با استفاده از نرم افزارهای کامپیوتری که برگردان متون را پشتیبانی و آن را تسهیل می‌کنند، به کار ترجمه می‌پردازد [3]. 

ادامه دارد ...