دربارۀ شطرنج

برخی‌ها طرفدار پروپاقرص این بازی‌اند و به سوار کردن حقه‌هایی که رقیب را در سریع‌ترین زمان ممکن کیش و مات می‌کند اعتیاد دارند. سایرین هم کم و بیش شیفتۀ این بازی‌اند، در حالی که برخی‌ها دربارۀ نحوۀ پیدا کردن سرنخی برای برنده شدن در این بازی محبوب هیچ ایده‌ای ندارند. هر عقیده‌ای که دربارۀ شطرنج داشته باشید، این بازی تاریخی مسحورکننده دارد و به جذابیت‌های خود می‌بالد.

شطرنج در سراسر دنیا بازی می‌شود، اما خاستگاه آن به هند در قرن ششم بازمی‌گردد. مورخان دقیقاً نمی‌دانند شطرنج از کجا آمده است، اما اکثر آنها عقیده دارند که هند محتمل‌ترین مکان است. با گذشت سالیان متوالی، این بازی دستخوش تغییر شده است و تقریباً هزار سال طول کشیده است تا به جنوب اروپا بیاید. تا قرن پانزدهم، اسپانیا به آرامی طرفدار این بازی محبوب شد. در قرن نوزدهم، قواعد این بازی با آغاز تورنمنت‌های شطرنج به شکل استاندارد درآمد.

لندن میزبان اولین تورنمنت جهانی شطرنج بود، که در سال 1851 برگزار شد. هاوارد استانتون، استاد انگلیسی شطرنج، این رویداد را برای گرد هم آوردن بهترین شطرنج‌بازان اروپا سازماندهی کرد. آدولف اندرسون برندۀ این رویداد شد. برای کسب قهرمانی، وی توانست 15 رقیب را شکست دهد. متعاقباً در سال‌های دهۀ 1850 و 1860 وی توانست قهرمانی خود را حفظ کند.

در دنیای شطرنج، ویلیام اشتاینیتز نامی آشناست. این شطرنج‌باز اتریشی فاتح اولین دورۀ قهرمانی شطرنج جهان شد. این رویداد در سال 1886 برگزار شد. وی 25 مسابقه را برد و تنها در دو مسابقه شکست خورد. در 58 سالگی، عنوان خود را به امانوئل لاسکر واگذار کرد. لاسکر به مدت 26 سال 337 روز قهرمانی خود را حفظ کرد. از این لحاظ، امانوئل لاسکر تا به امروز طولانی‌ترین دوران قهرمانی را داشته است.

بر اساس مقاله‌ای که در سایت فدراسیون شطرنج جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است، گمان می‌رود شطرنج نوین در اواسط دوران قاجار وارد ایران شده باشد. فدراسیون شطرنج در سال 1329 شمسی آغاز به کار کرد. اولین استاد بین‌المللی تاریخ شطرنج ایران استاد خسرو شیخ هرندی است.

ماگنوس کارلسن قهرمان فعلی شطرنج جهان محسوب می‌شود. پیش از وی، گری کاسپاروف بالاترین ریتینگ تاریخ شطرنج را در اختیار داشت.

در هر صورت، شطرنج سن و سال نمی‌شناسد. اسکار شاپیرو (Oscar Shapiro) در 74 سالگی پیرترین فردی بود که به عنوان استادی دست یافت. یوردی مونت-رینود (Jordy Mont-Reynaud) در 10 سالگی به عنوان جوان‌ترین قهرمان شطرنج شناخته شد.

ویژگی‌های درمانی شطرنج

بر اساس پژوهش‌ها، شطرنج، با فعال‌سازی همزمانِ مناطق شش‌گانۀ مغز، ابزاری مفید برای پیشگیری از آلزایمر است (سایت آچمز). همچنین، یافته های دو تن از محققان شناختی نشان داده است که رفتار شطرنج‌بازان ماهر مانند رفتار دانشمندان است. شطرنج رشد دندریت‌ها را تحریک می‌کند و به این ترتیب قدرت پردازش ذهنی را ارتقا می‌دهد. شطرنج مهارت‌های حل مسئله و مهارت‌های فکری کودکان را بهبود می‌دهد. افزایش اعتماد به نفس دیگر ویژگی بازی‌هایی مانند شطرنج است. در کنار این موارد، شطرنج در بازتوانی بیماران، مفید ارزیابی شده است (آنلاین سایکولوژی).

شطرنج در هنر و ادبیات

شطرنج جایگاه ویژه‌ای در هنر و ادبیات داشته است. برای نمونه، در شاهنامۀ فردوسی به کرات به بازی شطرنج یا مهره‌های آن اشاره شده است (سه نگاه نو به شاهنامه). در بخشی از این اثر به بیت زیر برمی‌خوریم:
«نهادند شطرنج نزدیک شاه --- به مهره درون کرد چندی نگاه» (گنجور). ردپای شطرنج را در آثار حضرت مولانا نیز می‌توان یافت: «در نجاتش مات هست و هست در ماتش نجات ---  زان نظر ماتیم ای شه آن نظر بر مات باد» (برای مطالعۀ کامل مراجعه شود به غزلستان). در مجموع، شعرای ایرانی برای بیان منظور و مقصودشان به کرات از اصطلاحات شطرنج استفاده کرده‌اند (پرتال جامع علوم انسانی). علاوه بر این، ادبیات سایر نقاط جهان نیز از شطرنج غافل نمانده است (داستان‌ها و رمان‌های مرتبط با شطرنج).

فیلم‌سازان نیز از قافله عقب نمانده‌اند. برای نمونه؛ در فیلم کلاسیک مهر هفتم (1958)، به کارگردانی اینگمار برگمان، یک شوالیه هنگامی که از جنگ به زادگاهش بازمی‌گردد درمی‌یابد که مرگ سیاه سرزمینش را از بین برده است. به محض بازگشت به خانه، مرگ پیش چشم شوالیه ظاهر می‌شود و به وی اعلام می‌کند که نوبت اوست. شوالیه برای نجات جانش مرگ را به بازی شطرنج دعوت می‌کند (Wolfram Math World).

حقایقی دربارۀ شطرنج

1) تعداد راه‌هایی که هر دو رقیب می‌توانند در یک بازی شطرنج چهار حرکت اول را انجام دهند 318,979,564,000 عدد تخمین زده شده است (chess.com).

2) از نظر تئوریک، طولانی‌ترین بازی شطرنج می‌تواند 5949 حرکت داشته باشد (chess.com).

3) اولین تختۀ شطرنج با خانه‌های متناوب سفید و سیاه در سال 1090 ساخته شد (chess.com).

4) بر اساس بنیاد شطرنج آمریکا، تعداد روش‌هایی که می‌توان 10 حرکت ابتدایی شطرنج را انجام داد تقریباً برابر 1.70x 10²⁹ است (chess.com).

5) طولانی‌ترین بازی شطرنج در سال 1989 در بلگراد انجام شد که در انتها با 269 حرکت خاتمه یافت. رقبا در نهایت مساوی شدند (chess.com).

6) اولین بار در سال 1280 در اسپانیا به پیاده اجازه داده شد تا در اولین حرکت به جای یک خانه دو خانه به سمت جلو حرکت کند (chess.com).

7) در 9 ژوئن سال 1970، برای اولین بار بین زمین و فضا مسابقۀ شطرنج برگزار شد. نتیجۀ این مسابقه تساوی بود (chess.com).

8) یک معمای قدیمی: اگر در خانۀ اول تختۀ شطرنج یک دانۀ گندم گذاشته شود، در خانۀ دوم دو دانه، در خانۀ سوم چهار دانه، در خانۀ چهارم هشت دانه، و الی آخر، برای پر کردن مربع 64ام چند دانۀ گندم نیاز است؟ پاسخ: 9,223,372,036,854,775,808 دانه است (تقریباً 9.22x10¹⁸).

9) تختۀ شطرنج تاشو اختراع یک کشیش بود. وی از بازی شطرنج منع شده بود. با تا کردن تختۀ شطرنج و گذاشتن آن در کتابخانه، تختۀ شطرنج به شکل یک کتاب به نظر می‌رسید (chess.com).

10) کامپیوتری با نام DeepThought در نوامبر 1988 در لانگ‌بیچ کالیفرنیا اولین کامپیوتری بود که توانست یک استاد بزرگ را شکست دهد (chess.com).

11) عبارت انگلیسی "Check mate" (کیش و مات) از عبارت فارسی «شاه مات» به معنای «شاه مُرد» نشات گرفته است (chess.com).

12) تعداد احتمالی یک سفر اسب (Knight's tour) بیش از 122 میلیون است (chess.com).

13) از نقطۀ شروع، 8 راه مختلف برای مات کردن در 2 حرکت وجود دارد و 335 راه مختلف برای مات کردن در سه حرکت (chess.com).

14) در جنگ جهانی دوم، برخی از شطرنج‌بازان به کار رمزگشایی مشغول بودند. استادان بریتانیایی، هری گولمبک، استوارت میلنر بری و اچ اود الکساندر در تیمی عضویت داشتند که موفق به شکستن کد انیگمای نازی‌ها شد (chess.com).

15) روان‌شناسان عقیده دارند شطرنج روشی مناسب برای بهبود عملکرد حافظه است. همچنین، شطرنج به ذهن اجازه می‌دهد مسائل دشوار را حل کند و ایده‌های متفاوت را تحلیل نماید؛ بنابراین، برای مقابله با آلزایمر، یکی از روش‌های پیشنهادی بازی شطرنج است. برخی عقیده دارند که شطرنج هوش را افزایش می‌دهد. برخی مطالعات نشان داده‌اند که بازی شطرنج نمرۀ دانش‌آموزان را افزایش می‌دهد و تاثیرات مثبت دیگری نیز دارد (thechessworld.com).

16) فیده (FIDE) نام فدراسیون بین‌المللی شطرنج است (Fédération Internationale des Échecs).

17) تقریباً 600 میلیون نفر در سراسر دنیا با نحوۀ بازی شطرنج آشنایی دارند (thechessworld.com).

18) در زبان آلمانی و اسپانیایی، پیاده، بر خلاف سایر زبان‌ها، رعیت یا کشاورز است (thechessworld.com).

بهبود عملکرد تحصیلی و اجتماعی

در سال‌های اخیر، مجموعه‌ای از مطالعات به این نتیجه رسیده‌اند که شطرنج عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان را بهبود می‌دهد. همچنین، به شکل ناخودآگاه، مهارت‌های دیگری را نیز به آنها آموزش می‌دهد.

• تمرکز کردن

کودکان مشاهده کردن و تمرکز کردن دقیق را از طریق شطرنج می‌آموزند. صرف نظر از اینکه فرد تا چه اندازه‌ای باهوش است، اگر با دقت به رویدادها نگریسته نشود، نمی‌توان در مقابل آنها واکنش مناسبی نشان داد.

• تجسم کردن

کودکان تشویق می‌شوند تا مجموعه‌ای از رویدادها را پیش از رخدادن‌شان تجسم کنند. از طریق آموزش دادن نحوۀ حرکت مهره‌ها به صورت ذهنی، توانایی آنها در تجسم کردن تقویت می‌شود.

• فکر کردن قبل از اقدام کردن

کودکان یاد می‌گیرند تا ابتدا فکر کنند سپس اقدام نمایند. به آنها آموزش داده می‌شود تا از خودشان بپرسند: «اگر این کار را انجام دهم، چه اتفاقی خواهد افتاد، و چگونه به آن واکنش نشان خواهم داد؟» با گذشت زمان، شطرنج صبر و ملاحظه‌گری را افزایش می‌دهد.

• سبک و سنگین کردن گزینه‌ها

کودکان یاد می‌گیرند که مجبور نیستند اولین کاری را که به ذهن‌شان رسید انجام دهند. آنها یاد می‌گیرند که جایگزین‌ها را شناسایی کنند و مزایا و معایب اقدامات متفاوت را بررسی کنند.

• تحلیل منطقی

کودکان یاد می‌گیرند که نتایج اقدامات خاص‌شان و توالی آن نتایج را تحلیل کنند. این توالی به من سود می‌رساند یا ضرر می‌زند؟ تصمیمات منطقی، نسبت به تصمیمات احساسی، نتیجۀ بهتری دارند.

• تفکر انتزاعی

کودکان یاد می‌گیرند هر از گاهی از جزئیات فاصله گرفته و تصویر بزرگ‌تری را مورد ملاحظه قرار دهند. آنها همچنین می‌آموزند که الگوها را کانتکست صحیح قرار داده و در موقعیت‌های متفاوت اما مرتبط به کار ببندند.

• برنامه‌ریزی

کودکان یاد می‌گیرند اهداف بلندمدتی را تدوین کنند و برای تحقق‌شان قدم بردارند. همچنین آنها می‌آموزند زمانی که تحولات جدید شرایط را تغییر می‌دهد باید در برنامه‌های‌شان تجدید نظر کنند.

• سبک و سنگین کردن ملاحظات متعدد در یک زمان واحد

کودکان تشویق می‌شوند تا از تمرکز بیش از اندازه بر موضوعی واحد اجتناب کنند و به جای آن فاکتورهای متفاوت را در زمانی واحد سبک و سنگین نمایند.

منابع:

به منابع درون متن لینک داده شده است.